خرید عرضه اولیه سهام در بورس

بازار سهام ایران یکی از فرصت‌های جذاب افزایش ثروت محسوب می‌شود که پیش روی تمامی افراد جامعه است. با این وجود به دلایل مختلف با وجود گذشت حدود ۵۰ سال فعالیت این بازار، تنها حدود یک میلیون کد فعال حقیقی و حقوقی در آن حاضر می‌باشند. یکی از جذابیت‌های بازار سهام ایران بحث عرضه اولیه سهام است که در طی عمر بازار سرمایه جزو جذابیت‌های آن محسوب شده و بعضاً برخی از افراد جهت شرکت در عرضه اولیه‌ها کد معاملاتی را فعال می‌کنند. تجربه نشان داده که در اکثر عرضه‌های اولیه بازدهی حداقلی ۲۰ درصدی محقق شده است. این موارد ما را بر آن داشت تا در این مقاله به تبیین نحوه خرید عرضه اولیه سهام بپردازیم تا از این دریچه بتوانید از این فرصت جذاب بهره‌مند بشوید.

★ عرضه اولیه سهام چیست؟

به طور خلاصه عرضه اولیه به این معنا است که یک شرکت سهام خود را برای بار اول در بورس اوراق بهادار عرضه نماید. اما دلیل ورود شرکت‌ها به بازار بورس چیست؟ وقتی یک فرد اقدام به تأسیس شرکت می‌کند با تجمیع سرمایه خود و وام‌های بانکی که اخذ می‌نماید، دارایی‌های مورد نیاز برای راه‌اندازی عملیات اصلی شرکت را تأمین می‌نماید و پس از اینکه چندین سال به حیات خود ادامه می‌دهد و سودآوری ایجاد می‌نماید. به تدریج شرکت بزرگ‌تر و فعالیت آن گسترده‌تر می‌شود. با بزرگ‌تر شدن شرکت‌ها مدیران آنها به مرحله‌ای می‌رسند که راه‌های تأمین منابع را در حالت قبلی خود گران و سخت ارزیابی می‌کنند و در نتیجه با تبدیل شرکت به سهامی عام زمینه ورود خود به بازار بورس را فراهم می‌کنند و پس از احراز شرایط پذیرش در بورس، سهام شرکت مزبور در بازار بورس برای اولین بار عرضه می‌گردد که به اصطلاح سهام آن عرضه اولیه می‌گردد.

لازم به ذکر است اصطلاح عرضه اولیه سهام از IPO یا Initial Public Offering گرفته شده است. با انجام عرضه اولیه عملاً شرکت‌ها در تأمین منابع مالی آزادتر عمل کرده و در ضمن اعتبار شرکت نیز افزایش می‌یابد. از طرفی با انجام عرضه‌های اولیه متعدد، بازار سرمایه گسترده‌تر شده و این موضوع به تقویت بازار سرمایه کمک شایانی می‌نماید و به تدریج این بازار را به سمت رتبه‌های اول جهان سوق می‌دهد. همان‌طور که پیش از این نیز ذکر گردید عرضه اولیه سهام از دید سرمایه‌گذاران نیز به دلیل اینکه عموماً بازدهی‌های جذاب حداقل ۲۰ درصدی را در کمترین زمان محقق می‌سازد از جذابیت‌های زیادی برخوردار کرده است.

★ برای خرید عرضه اولیه سهام باید چه اقدامی انجام داد؟

از آنجایی که شما با خرید عرضه اولیه سهام در حقیقت سهام یک شرکت را خرید می‌کنید، بایستی به یکی از کارگزاری‌های مورد تائید سازمان بورس مراجعه کرده و با تکمیل فرم های ثبت نام در کارگزاری و ثبت نام در سامانه سجام، کد بورسی دریافت نمایید تا پس از آن بتوانید در عرضه‌های اولیه، شرکت نمایید.

★ آیا خرید عرضه اولیه بدون نقدینگی امکان‌پذیر است؟

لازم به ذکر است که برخی از کارگزاری‌ها با هدف جذب مشتری بدون داشتن موجودی ریالی از سوی شما به نمایندگی از شما عرضه اولیه را خریداری می‌کنند و در واقع به شما اعتبار می‌دهند و معمولاً شما باید طی چند روز کاری بعد با این کارگزاری‌ها تسویه نمایید و در غیر این صورت کارگزاری عرضه اولیه را خواهد فروخت تا بدهی شما تسویه گردد.

★ نحوه خرید عرضه اولیه سهام در بورس

جهت خرید عرضه اولیه بایستی با سیستم عرضه اولیه که در حال حاضر در بازار تعیین شده است آشنا شد. از سال‌ها پیش تا اوایل دهه ۱۳۹۰ روشی جهت عرضه اولیه برقرار بود که چندان عدالت را بین سرمایه‌گذاران رعایت نمی‌کرد. در آن روش ابتدا بخشی از سهام قابل عرضه را جهت کشف قیمت به تعدادی از سرمایه‌گذاران حقوقی تخصیص می‌دادند و آن‌ها در یک فرایند ۱۰ دقیقه‌ای و از طریق عرضه و تقاضا قیمت سهام را تعیین می‌کردند. پس از آن باقی سهام قابل عرضه را در قیمت کشف‌شده و به تعداد مشخص در بین سایر سرمایه‌گذاران تقسیم می‌کردند. ضمناً یک ساعت دقیق را جهت شروع ارسال سفارش تعیین می‌کردند. برای مثال به اطلاعیه‌های عرضه اولیه شرکت بهمن دیزل با نماد خدیزل توجه فرمایید.

همان‌طور که در تصویر فوق مشاهده می‌فرمایید در طی بازه ده دقیقه‌ای معاملات حقوقی‌ها نماد خدیزل در قیمت ۳۴۰۰ ریال کشف قیمت شده بود و رأس ساعت ۱۲:۴۰ دقیقه سایر سرمایه‌گذاران حداکثر به میزان ۱۵۰۰ سهم در این قیمت می‌توانستند سفارش بگذارند. کل تعداد سهام قابل عرضه در فرایند عرضه اولیه ۱۰۰ میلیون سهم بوده که ۵۰ میلیون سهم را به فرایند کشف قیمت اختصاص داده بودند و تنها ۵۰ میلیون سهم قابل عرضه به سرمایه‌گذاران خرد بوده است. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات روش پیشین عرضه اولیه این بوده است که تنها یک تایم مشخص را جهت شروع سفارش تعیین می‌کردند و عموم سرمایه‌گذاران با مشکلات عدیده‌ای جهت ارسال سفارش خرید عرضه اولیه روبه‌رو می‌شدند و بسیار مشاهده می‌شد که افراد بسیاری بابت عدم ارسال سفارش خرید خود ناراضی بودند. این مسئله سازمان بورس را بر آن داشت تا روش خرید عرضه اولیه سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس را تغییر دهند. طی سالیان اخیر از روشی تحت عنوان عرضه اولیه به روش بوک بیلدینگ استفاده می‌شود که تا زمان حال این روش پابرجا بوده است. در ادامه در مورد این روش توضیحاتی را ارائه می‌دهیم.

★ نحوه خرید عرضه اولیه سهام به روش بوک بیلدینگ

همواره شرکت‌هایی که برای بار اول در بورس پذیرفته می‌شوند بین ۵ تا ۱۰ درصد از سهام خود را جهت عرضه اولیه تخصیص می‌دهند. بنابراین تعداد سهام قابل‌عرضه عدد ثابتی است و این موضوع تفاوتی بین روش‌ها محسوب نمی‌شود. تفاوت روش بوک بیلدینگ در تخصیص سهام بین جامعه سرمایه‌گذاران، شیوه کشف قیمت و نوع سفارش گذاری در عرضه اولیه است. به عکس ذیل که مربوط به عرضه اولیه شرکت مجتمع تولید گوشت مرغ ماهان با نماد زماهان است توجه فرمایید. عرضه اولیه این شرکت به روش بوک بیلدینگ در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۹۷ انجام گردید.

در روش بوک بیلدینگ ، سازمان بورس با استناد به ارزش‌گذاری انجام‌شده توسط شرکت(ارزش‌گذاری شرکت‌ها از طریق نهادهای مالی همچون شرکت‌های تأمین سرمایه و یا خدمات مشاوره مالی انجام می‌پذیرد) و قیمت پیشنهادی شرکت، بازه قیمتی خاصی را که از آن تحت عنوان سقف و کف قیمتی عرضه اولیه می‌گویند، مشخص می‌نماید. قیمت‌های مزبور به این معنا است که تمامی معامله گران حقیقی و حقوقی مجازند که در محدوده قیمتی مزبور سفارش خود را ثبت نمایند. برای مثال در عکس فوق تمامی معامله گران می‌توانستند در بازه قیمتی ۳۸۰۰ الی ۴۰۰۰ ریال سفارش خود را ثبت نمایند. توجه فرمایید که در روش پیشین تعدادی از معامله گران حقوقی در یک فرایند ۱۰ دقیقه‌ای، قیمتی را جهت عرضه اولیه کشف کرده و آن قیمت( مثلاً خدیزل در ۳۴۰۰ ریال- تک قیمت) مبنای خرید سایرین می‌شد. درحالی‌که در روش جدید محدوده قیمتی تعریف می‌گردد.

از منظر زمان سفارش گذاری دومین تفاوت روش فعلی و پیشین نمایان می‌گردد. در روش قبلی، یک ساعت مشخص که عموماً ۱۲:۴۰ بوده است جهت ارسال سفارش خرید عرضه اولیه تعیین می‌کردند و هر زمان حجم قابل تخصیص به اتمام می‌رسید، زمان عرضه اولیه به اتمام می‌رسید در حالی که در روش بوک بیلدینگ معمولاً زمان دوساعته‌ای را جهت ارسال سفارش تعیین می‌کنند و تمامی سرمایه‌گذاران در این بازه دوساعته در قیمت و تعداد مشخص‌شده می‌توانند سفارش خرید عرضه اولیه خود را ثبت نمایند. برای مثال در رابطه با زماهان زمان ۲ ساعته را از ۱۰:۵۶ الی ۱۲:۵۶ مشخص کرده بودند و تمامی سرمایه‌گذاران در این بازه می‌توانستند تعداد ۴۰۰ سهم زماهان را در قیمتی بین ۳۸۰۰ الی ۴۰۰۰ ریال سفارش دهند.

حال در رابطه با شیوه تخصیص عرضه اولیه بدین گونه عمل می‌شود:

سازمان بورس با توجه به اینکه ۴۰ میلیون سهم جهت عرضه اولیه اختصاص یافته بود با فرض حضور ۱۰۰ هزار نفر شرکت‌کننده در عرضه اولیه تعداد ۴۰۰ سهم را در نظر گرفته بود. حال با توجه به تعداد شرکت‌کنندگان در عرضه اولیه چهار حالت رخ می‌دهد.

✔ بیش از ۱۰۰ هزار نفر شرکت کرده باشند: در این حالت فرض می‌کنیم که ۱۲۰ هزار نفر شرکت کرده باشند و تمامی ۱۲۰ هزار نفر ۴۰۰ سهم را درخواست داده باشند. بنابراین تعداد سهام درخواست شده در فرایند عرضه اولیه ۴۸ میلیون سهم است در حالی که تنها ۴۰ میلیون سهم قابل عرضه است. در این حالت که عموماً این موضوع اتفاق می‌افتد تعداد کل سهام قابل تخصیص( در مثال ما ۴۰ میلیون سهم) را به تعداد شرکت‌کنندگان در عرضه اولیه( در مثال ما ۱۲۰ هزار نفر) تقسیم می‌کنند و به همان تعداد به سهامداران سهم تخصیص داده می‌شود که در مثال ما ۳۳۳ سهم به هر سرمایه‌گذار تخصیص داده خواهد شد.

✔ تعداد ۱۰۰ هزار نفر شرکت کرده باشند: در این حالت به هر کد ۴۰۰ سهم اختصاص داده می‌شود.

✔ کمتر از ۱۰۰ هزار نفر شرکت کرده باشند: این حالت به ندرت اتفاق می‌افتد. با این وجود در این حالت به هر شرکت‌کننده سقف تعریف‌شده یعنی ۴۰۰ سهم اختصاص داده می‌شود و تعداد سهام باقیمانده را به شرکت متعهد خرید اختصاص می‌دهند که معمولاً تا سقف ۵۰ درصد سهام عرضه‌شده را تعهد نموده است.

✔ کمتر از میزان ۵۰ درصد سهام قابل‌عرضه درخواست خرید ثبت شده باشد: این حالت تا زمان نگارش مقاله در روش بوک بیلدینگ رخ نداده است. در مثال ما اگر تعداد شرکت‌کنندگان در عرضه اولیه کمتر از ۵۰ هزار نفر باشند به این معنی خواهد بود که عرضه اولیه با شکست مواجه شده است و در روزهای بعد مجدداً عرضه اولیه انجام خواهد شد؛ زیرا متعهد خرید تنها تا سقف ۵۰ درصد سهام را تعهد می‌نماید. این حالت زمانی اتفاق می‌افتد که قیمت سهام بسیار بالا تعیین گردد و یا تعداد سهام عرضه‌شده نسبت به کل سهام بسیار پایین باشد( مثلاً زیر ۵ درصد از سهام شرکت عرضه شده باشد).

☆ تخصیص عرضه اولیه سهام به سهامداران

هم‌چنین شیوه تعیین تعداد سهام قابل تخصیص به سرمایه‌گذاران نیز با تغییراتی روبه‌رو شده است. در روش پیشین بخشی از سهام قابل‌عرضه به سرمایه‌گذاران حقوقی اختصاص داده می‌شد تا در فرایند کشف قیمت دخالت داده شود و سهام باقیمانده را بر مبنای تعداد مشخصی تقسیم می‌کردند. برای مثال در نماد خدیزل ۱۰ درصد سهام این شرکت معادل ۱۰۰ میلیون سهم عرضه گردید و ۵۰ میلیون سهم آن به فرایند کشف قیمت تخصیص داده شد. بنابراین تنها ۵۰ میلیون سهم باقی بود که با توجه به سهمیه ۱۵۰۰ تایی سرمایه‌گذاران خرد تنها ۳۳۳۳۴ نفر می‌توانستند در فرایند عرضه اولیه شرکت کنند در حالی که تعداد شرکت‌کنندگان عرضه اولیه بسیار بیشتر از این رقم بود. اما در روش بوک بیلدینگ حداکثر تعداد سهام قابل‌خرید را بر اساس تعداد مشخصی از شرکت‌کنندگان تعیین می‌کنند اما در زمان تخصیص به‌گونه‌ای عمل می‌شود که به تمامی شرکت‌کنندگان در عرضه اولیه سهامی اختصاص خواهد یافت که این موضوع در بالا ذکر گردیده است. در واقع در روش جدید ملاک تخصیص تعداد شرکت‌کنندگان در عرضه اولیه می‌باشند و محدودیتی در این زمینه وجود ندارد و هر چه تعداد افراد شرکت‌کننده بیشتر شود تعداد سهام قابل تخصیص به هر فرد کاهش خواهد یافت.

★ نکات مهم در خرید عرضه اولیه سهام به روش بوک بیلدینگ

در روش بوک بیلدینگ هر کد بورسی (هر فرد) تنها از طریق یک کارگزاری و از طریق یک درخواست می‌تواند در عرضه اولیه شرکت کند. لازم به ذکر است که افراد در روش پیشین از طریق چندین کارگزاری سفارش خود را ثبت می‌کردند تا بالاخره یکی از کارگزاری‌ها سفارش آن‌ها را ثبت نماید ولی در روش بوک بیلدینگ با توجه به وجود زمان دو ساعته جهت ارسال سفارش این موضوع ملغی شده است. هم‌چنین سفارش خود را تنها از طریق یک سفارش باید انجام دهید. یعنی در مثال فوق نمی‌توانید در یک سفارش ۲۵۰ سهم زماهان و در سفارش دوم ۱۵۰ سهم را دستور دهید بلکه باید در یک سفارش ۴۰۰ سهم را سفارش بدهید.